'Thuận thiên' là sự thích nghi có kiểm soát

Thứ trưởng Bộ NN&PTNT Nguyễn Hoàng Hiệp - Ảnh: VGP/Đỗ Hương

Đây là những chia sẻ của Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (NN&PTNT) Nguyễn Hoàng Hiệp xung quanh việc “khắc chế” hạn, mặn, sụt lún tại Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) hiện nay.

Thứ trưởng có thể cho biết rõ quan điểm của Bộ NN&PTNT về ứng phó với tình hình hạn, mặn hiện nay tại ĐBSCL?

Ông Nguyễn Hoàng Hiệp: Hiện nay chúng ta xác định rất rõ các hình thái thiên tai của vùng Đông Nam Bộ và Tây Nam Bộ (gồm 19 tỉnh): Bão lớn, hạn mặn, sụt lún đất và ngập lụt. Trong điều kiện biến đổi khí hậu (BĐKH) hiện nay các hình thái này có mức độ cao hơn và xuất hiện ngày một dồn dập hơn.

Điển hình như nói về việc xâm nhập mặn, so với năm 2016 – năm được đánh giá là đợt hạn mặn lớn nhất trong vòng 100 năm đến thời điểm đó, thì đến năm nay mức độ đã nghiêm trọng hơn rất nhiều. Năm 2016 chỉ bị xâm nhập mặn tầm 2 tháng và vẫn còn 2 xã tại tỉnh Bến Tre chưa bị ảnh hưởng thì năm nay xâm nhập mặt đã lên đến 5 tháng và toàn bộ khu vực ĐBSCL bị ảnh hưởng.

Về ứng xử với các yếu tố của thiên nhiên này, có một số ý kiến cho rằng nên “thuận thiên”. “Thuận thiên” theo nghĩa hiểu là cứ mặc kệ cho những cực đoan này diễn ra, thì không chấp nhận được, bởi vì như thế con người sẽ không sống được. Nhưng nếu ta hiểu “thuận thiên” theo ý thích nghi thì là câu chuyện khác.

Rõ ràng chúng ta phải có những biện pháp để thích nghi có kiểm soát, trong đó bao gồm các biện pháp công trình và phi công trình.

Với ảnh hưởng lớn như vậy liệu chúng ta có kiểm soát được không?

Ông Nguyễn Hoàng Hiệp: Được. Đối với khu vực này chúng ta phải chia theo tính chất từng vùng khác nhau để kiểm soát. Ví dụ sụt lún, mặn hiện có khoảng 7 tỉnh cần gấp rút xử lý còn một số nơi như tỉnh Đồng Tháp, TP. Hồ Chí Minh thì chưa bị tác động.

Bộ NN&PTNT đang trình Chính phủ và Quốc hội về việc bảo đảm nước sạch bền vững cho người dân vùng ĐBSCL. Trong thời gian sớm nhất phải bảo đảm được điều này. Hiện vùng này có hơn 3.000 nhà máy nước tập trung ở vùng nông thôn, đợt hạn mặn cũng có một số nhà máy bị ảnh hưởng, Bộ NN&PTNT cùng với địa phương đã ra phương án ngăn một số sông suối có nước ngọt dồn cho các nhà máy này để bảo đảm nguồn nước ngọt cho dân. Cùng với đó là kéo dài đường ống nước, có nơi kéo dài hơn 300 km đường ống nước ngọt đến khu vực dân cư thiếu nước sinh hoạt. Phương án này rất khả thi vì vùng ĐBSCL dân ở tập trung.

Còn lại 20.300 hộ nằm rải rác không kéo được nước đến nơi thì có phương án tích nước không tập trung. Theo tính toán mỗi hộ cần 15 triệu VND để xây bể xi măng 10m3 loại đắt nhất, còn các loại khác rẻ hơn, chi phí vào khoảng 300 tỷ.

Nếu chia từng vùng như thế này sẽ có các giải pháp ngay chứ cứ chung chung thì rất khó làm.

Nuôi tôm nước lợ đang giúp nhiều người dân vùng ĐBSCL phát triển kinh tế cao hơn trồng lúa hiện nay - Ảnh: VGP/Đỗ Hương

Ngoài hạn, mặn thì câu chuyện về sụt lún cũng rất đáng quan tâm. Có nghiên cứu chỉ ra mỗi năm ĐBSCL và TP. Hồ Chí Minh lún 1-1,5 cm. Theo nghiên cứu này thì tính đến năm 2050 sẽ có đến 70% đất khu vực này xuống dưới mực nước biển. Quan điểm của ông về nghiên cứu này thế nào?

Ông Nguyễn Hoàng Hiệp: Theo tôi, nghiên cứu này hoàn toàn có giá trị cảnh báo. Giá trị này rất quan trọng. Nếu hỏi tôi có nguy hiểm không, tôi khẳng định là có. Nhưng có đáng sợ không? Tôi nghĩ không hề đáng sợ vì chúng ta thích nghi có kiểm soát và phải có tác động để khắc chế để không bị sụt lún.

Lý do sụt lún ở đồng bằng có nhiều nguyên nhân, có người nói rằng do khoan lấy nước ngầm nhiều nhưng rõ ràng có những nơi khoan nước ngầm không sụt lún nhưng cũng có nơi không khoan vẫn sụt lún. Đi sâu vào các nghiên cứu cũng có số liệu rất đáng lưu tâm là theo nghiên cứu của Bộ Tài nguyên và Môi trường thì có khoảng 10% diện tích đất đang trồi lên và có khoảng 30% diện tích đất không bị sụt lún. Như vậy, 40% diện tích đất còn lại mới là tổng số diện tích bị sụt lún.

ĐBSCL là vùng đất non trẻ, chưa có nghiên cứu việc lún đến mức nào. Các giải pháp cho việc sụt lún thì sẽ có nhiều đơn vị, bộ ngành cần vào cuộc, nhưng theo quản lý chuyên ngành của Bộ NN&PTNT sẽ đưa biện pháp cân bằng nước ngọt để hạn chế khoan ngầm. Giải pháp thứ hai là tích trữ nước ngọt rải rác để cân bằng các vùng.

Nước ngọt khoan để uống chỉ 10% còn lại chủ yếu cho sản xuất, đặc biệt là dành cho thủy sản để nuôi tôm (nuôi tôm phải pha loãng nước và nước phải sạch nếu không tôm bị bệnh). Chủ nhật này (21/6), Bộ NN&PTNT sẽ bàn với tỉnh Cà Mau và tỉnh Bạc Liêu về giải pháp chuyển nước để bớt khoan ngầm.

Dự kiến từ năm 2021-2015 sẽ có những công trình chuyển nước và tích nước không tập trung bằng các cống cố định ở những kênh cụt, không có giao thông (tích nước ngọt đến mùa bị mặn sẽ đóng cống để trữ nước).

Không chỉ tại ĐBSCL mà BĐKH đang mang nhiều hình thái thời tiết cực đoan đến nhiều vùng miền trên cả nước. Theo ông cần có giải pháp tổng thể gì để từng bước thích nghi phù hợp với việc này? Khó khăn nhất để thực hiện các giải pháp này là gì?

Ông Nguyễn Hoàng Hiệp: Theo tôi trong chiến lược quy hoạch kinh tế-xã hội phải lồng ghép yếu tố thiên tai. Nhiều người chỉ nghĩ thiên tai là bão, lũ. Đến nay chúng ta không có tiêu chuẩn quy chuẩn cụ thể. Nhiều đơn vị, trong đó có Bộ Xây dựng, Bộ NN&PTNT và Bộ Tài nguyên và Môi trường đang phối hợp để quy chuẩn việc này. Thế giới đã làm nhiều rồi, chứ không có chuyện như ta làm nhà ngay sát bờ sông, bờ biển để có “view” đẹp như hiện nay.

Riêng về an ninh nguồn nước, nhìn vào con số tiêu thụ hằng năm, hiện nay khoảng 85% nước ngọt dùng để sản xuất nông nghiệp, riêng lúa chiếm 75%. Nước ngọt cho sinh hoạt chiếm từ 1-2%, còn lại các ngành sản xuất khác.

Tổng nguồn nước 850 tỷ m3, hiện chúng ta đang dùng 100 tỷ m3 cả nước, dự liến 110 tỷ m3 vào 2030 nhưng nông nghiệp sẽ giảm đi. Chúng ta có nhiều nước nhưng phân bố không đều nên cần tính toán sản xuất bảo đảm an ninh nguồn nước, tiết kiệm và quy hoạch các vị trí phù hợp. Trước khi đầu tư kênh rạch cần đầu tư các hồ nước lớn để trữ nước ở những nơi phù hợp.

Nói về khó khăn thì chính là dữ liệu và việc chuyển đổi hiện nay. Bài toán nào muốn có kết quả cũng phải có dữ liệu. Những dữ liệu cơ bản nhất để tính toán về nguồn nước hiện nay chúng ta có từ khi không có thủy điện ở thượng nguồn. Dữ liệu cơ bản không còn giá trị. Nhưng không thể làm ngay ra số liệu mới vì cần thượng nguồn ổn định.

Chúng ta phải có tính toán để chuyển dịch sản xuất vì tiêu dùng nhiều nước quá rất lãng phí và không kinh tế. Nhưng thực tế chuyển dịch hiện nay rất chậm, còn liên quan đến thói quen sản xuất, thị trường tiêu thụ…

Nhưng đến nay ngành nông nghiệp vẫn dự báo đúng. Chính vì vậy sản xuất có những dự báo cho hiệu quả cao vụ vừa qua. Từ nay trở đi sẽ không còn lũ lớn, chỉ có lũ cực đoan. Như năm nay chỉ đến báo động 2 của lũ. Chúng tôi đang tính toán lại cơ cấu mùa vụ, ĐBSCL sản xuất phụ thuộc vào nước chứ không phải thời tiết. Ví dụ như năm nay đẩy vụ lên sớm 1-2 tháng, vụ Đông Xuân bị hạn tác động rất ít, đối với một số chỗ có thể sản xuất vụ thứ 3 vì không còn lũ. Khi mình chủ động tính toán được điều này thì thậm chí hiệu quả sản xuất sẽ còn tăng lên hơn nữa.

Xin cảm ơn những chia sẻ của ông!

Đỗ Hương (thực hiện)