Hình thành hệ thống quan điểm đồng bộ về hoàn thiện thể chế kinh tế

Tốc độ tăng trưởng chậm lại, chất lượng tăng trưởng kém, khu vực kinh tế trong nước “chậm lớn”, niềm tin thị trường giảm sút… Đó là những nét chấm phá mang tính khái quát về tình hình kinh tế của nước ta khi bước vào kế hoạch 5 năm 2016-2020.

Từ sự thay đổi nhận thức…

Chủ trương tái cơ cấu gắn với chuyển đổi mô hình tăng trưởng được xác định trong  Chiến lược 10 năm 2011-2020, nhưng đến nay về cơ bản chưa có sự chuyển biến đáng kể. Chất lượng tăng trưởng không cải thiện, nền công nghiệp chủ yếu vẫn là gia công; nền sản xuất nông nghiệp mất dần lợi thế của nền nông nghiệp nhiệt đới, chịu quá nhiều rủi ro về thị trường, dễ bị tổn thương; mô hình kinh tế hộ nông nghiệp ngày càng bất cập; chính sách năng lượng không kích thích đổi mới công nghệ và phát triển năng lượng tái tạo.

Nền kinh tế dựa vào khai thác tài nguyên thô và lao động rẻ không chỉ mất lợi thế, mà đang thành yếu tố bất lợi, trong điều kiện hội nhập và tiến bộ của  kỹ thuật và công nghệ. Khu vực kinh tế nội địa chủ yếu dựa vào khu vực kinh tế cá thể (hộ sản xuất kinh doanh nông-công nghiệp, dịch vụ), còn khu vực doanh nghiệp (DN) tư nhân “chậm lớn”. Hơn nửa triệu DN tư nhân hoạt động theo Luật Doanh nghiệp chỉ đóng góp từ 7-8% GDP (trong số khoảng 40% GDP đóng góp của khu vực tư nhân), mặc dù số lượng tăng.

Từ giai đoạn 2006-2010 đến nay, nền kinh tế tăng trưởng 2 tốc độ, trong đó khu vực FDI tăng trưởng ổn định, khu vực kinh tế trong nước suy yếu. Nếu khu vực kinh tế trong nước đuối tầm trong cạnh tranh thì chính là nguy cơ trong quá trình hội nhập kinh tế khu vực và toàn cầu.

Bên cạnh đó, hệ thống pháp luật xung đột, chồng chéo, môi trường pháp lý thiếu minh bạch; cải cách thể chế kinh tế thiếu đồng bộ với cải cách nền tài chính công và hành chính công, nên những nỗ lực cải cách hành chính của Chính phủ trong thời gian qua mang lại hiệu quả thấp; thủ tục hành chính vẫn là nổi ám ảnh của DN. Niềm tin của thị trường, của nhà đầu tư suy giảm.

Trong bối cảnh đó đòi hỏi Chính phủ không chỉ nỗ lực thực hiện các chỉ tiêu kinh tế-xã hội của các năm 2016-2017, mà quan trọng hơn là phải tạo ra động lực mới cho sự phát triển trung-dài hạn.

Với quyết tâm của một “Chính phủ hành động”, ngày 28/4/2016 Chính phủ ban hành Nghị quyết 19-2016/NQ-CP tiếp tục lộ trình nâng cải thiện môi trường kinh doanh, nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia với mục tiêu đạt mức trung bình ASEAN 4 trên10 chỉ tiêu trong năm 2016. (Nghị quyết 19/NQ-CP ngày 18.3.2014 đạt trung bình ASEAN-6 trên 6 chỉ tiêu và Nghị quyết 19/NQ-CP ngày 12/3/2015 đạt trung bình AESEAN-4 trên 10 chỉ tiêu); ngày 16/5/2016 Chính phủ ban hành Nghị quyết 35/NQ-CP về hỗ trợ và phát triển doanh nghiệp đến năm 2020 và hàng loạt chỉ thị của Thủ tướng Chính phủ mang tính chất thông điệp của người đứng đầu Chính phủ về chủ trương: Nhà nước kiến tạo, lấy DN là đối tượng phục vụ, tạo thuận lợi cho DN đầu tư kinh doanh.

Vấn đề đang đặt ra là làm thế nào để rút ngắn con đường từ Nghị quyết của Chính phủ đến đời sống thực tiễn?

Quá trình chuyển đổi nền kinh tế nước ta từ nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung, bao cấp sang mô hình kinh tế thị trường định hướng XHCN trong suốt 30 năm qua đều xuất phát từ yêu cầu của thực tiễn và từ thực tiễn hình thành đường lối, quan điểm phát triển thông qua các nghị quyết của Đảng, sau đó được thể chế hóa thành pháp luật của Nhà nước.

Vấn đề tiếp tục hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng XHCN được đề ra từ 10 năm trước (Nghị quyết Trung ương 6 khóa X) và đã trở thành 1 trong “3 đột phá chiến lược” trong Chiến lược phát triển kinh tế-xã hội 2011-2020 (Đại hội Đảng lần thứ XI) và trên thực tế đã được Quốc hội thể chế hóa tại Hiến pháp 2013 cùng hàng chục bộ luật, đạo luật trong nhiệm kỳ 2011-2016.

Hiến pháp năm 2013 đã buộc cả xã hội chúng ta phải thay đổi nhận thức về quyền tự do kinh doanh của người dân từ quan điểm “chọn cho” sang quan điểm “ chọn bỏ” với Điều 33 Hiến pháp: “Mọi người có quyền tự do kinh doanh trong những ngành nghề mà pháp luật không cấm” và để cụ thể hóa Hiến pháp, Khoản 1, Điều 5 của Luật Đầu tư quy định: "Nhà đầu tư được quyền thực hiện đầu tư kinh doanh trong những ngành nghề mà Luật này không cấm” và tại Điều 6 cũng quy định các ngành nghề cấm kinh doanh.

Tuy nhiên, do chưa thay đổi về nhận thức về chức năng quản lý Nhà nước, do thói quen của bộ máy hành chính còn quan liêu và nhất là lợi ích cục bộ… nên con đường đưa Hiến pháp, luật của Quốc hội, nghị quyết của Chính phủ vào cuộc sống còn dài dằng dặc… Quyền tự do kinh doanh của người dân bị hạn chế do lạm dụng “ngành, nghề đầu tư kinh doanh có điều kiện” theo Điều 7 Luật Đầu tư. Để cắt giảm 5.719 loại giấy phép kinh doanh có điều kiện theo bộ ngành quản lý hiện nay xuống còn khoảng 1/3 không hề đơn giản.

Có lẽ do thiếu quan điểm hệ thống khi xây dựng thể chế kinh tế thị trường của nước ta, nên ngay các đạo luật vừa mới ban hành đã cho thấy sự bất cập, xung đột lẫn nhau nhất là trong lĩnh vực đầu tư, xây dựng, đất đai… và có lẽ cũng từ  nguyên nhân hoàn thiện thể chế kinh tế không đồng bộ với thể chế tài chính công và hành chính công nên xảy ra trục trặc khi vận hành.

… đến quan điểm về mô hình kinh tế thị trường của Việt Nam

Từ thực tiễn đó có thể nói Nghị quyết Trung ương 5 (khoá XII) ngày 3/6/2017 với 3 Nghị quyết số 10, 11 và 12 đã hình thành quan điểm về mô hình kinh tế thị trường của Việt Nam mang tính hệ thống; xác định rõ hơn mối quan hệ giữa Nhà nước với thị trường và xã hội; xác lập các thuộc tính của thị trường như thể chế về cạnh tranh, xóa bỏ các cơ chế can thiệp hành chính trực tiếp, bao cấp của Nhà nước đối với DN mọi thành phần kinh tế; xóa bỏ các rào cản đối với hoạt động đầu tư kinh doanh…

Hoàn thiện thể chế kinh tế gắn liền với mục tiêu nâng cao chất lượng, hiệu quả, năng lực cạnh tranh Việt Nam, “bảo đảm DN Việt Nam thật sự trở thành lực lượng nòng cốt trong phát triển kinh tế-xã hội, thực hiện sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa, xây dựng nền kinh tế độc lập tự chủ trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế”, trong đó Nghị quyết Trung ương 5 không chỉ định vị vai trò của khu vực kinh tế tư nhân, mà tạo ra cơ chế để khu vực kinh tế tư nhân phát huy tính năng động để phát triển tương xứng với tiềm năng của mình.

Tư duy hệ thống của Nghị quyết Trung ương 5 thể hiện rất nổi bật ở quan điểm “hoàn thiện thể chế kinh tế đi đôi với hoàn thiện thể chế chính trị mà trọng tâm là đổi mới, nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động của tổ chức và bộ máy”; hoàn thiện thể chế về sở hữu thông qua việc “thể chế hóa đầy đủ quyền sở hữu tài sản của Nhà nước, tổ chức và cá nhân đã được quy định trong Hiến pháp năm 2013. Bảo đảm công khai minh bạch về nghĩa vụ và trách nhiệm trong thủ tục hành chính Nhà nước và dịch vụ công để quyền tài sản được giao dịch thông suốt; bảo đảm hiệu lực thực thi và bảo vệ có hiệu quả quyền sở hữu tài sản.

Với hệ thống quan điểm về 3 nội dung của Nghị quyết Trung ương 5 đang mở ra một hành lang quan điểm về thể chế thuận lợi cho Chính phủ hành động,thực hiện quyết tâm cải thiện chất lượng công vụ của bộ máy hành chính, nhất là cải cách thủ tục hành chính để mang lại niềm tin cho thị trường và sự kỳ vọng của DN đối với một Chính phủ hành động, đồng thời phải tạo ra sự chuyển biến tích cực ngay trong những tháng cuối năm 2017, nhất là việc rà soát lại các rào cản về pháp luật hiện hành.

Tuy nhiên, hoàn thiện thể chế kinh tế không chỉ là việc hoàn thiện các đạo luật liên quan trực tiếp đến sự ra đời và hoạt động của doanh nghiệp, mà phải đặt nó trong một nội hàm rộng hơn, bao gồm cả hệ thống quản trị quốc gia, với 3 trụ cột: Thể chế kinh tế, nền hành chính công và nền tài chính công. Mọi cải cách cần phải mang tính đồng bộ của cả hệ thống. Đây là yêu cầu rất bức xúc đang đặt ra, khi mà chúng ta tiếp tục hoàn thiện hệ thống pháp luật.

Trên tinh thần Nghị quyết Trung ương 5, để tạo lập môi trường cạnh tranh bình đẳng trước hết cần rà soát lại chức năng quản lý kinh tế của bộ máy hành chính từ Trung ương đến địa phương phù hợp với thuộc tính và sự vận hành của cơ chế thị trường. Nhà nước theo đuổi mục tiêu phát triển của quốc gia, chứ Nhà nước không theo đuổi mục tiêu kinh doanh kiếm lời. Kinh doanh kiếm lời là chuyện của thị trường. Cơ cấu lại, đổi mới và nâng cao hiệu quả hoạt động của DNNN, thoái vốn, thu hẹp lĩnh vực hoạt động của DNNN, xử lý dứt điểm những doanh nghiệp đang thua lỗ, xây dựng các tập đoàn kinh tế đa sở hữu có trình độ quản trị tiên tiến… chính là tạo điều kiện để thị trường phân bố có hiệu quả các nguồn lực phát triển và tạo lập đầu tư kinh doanh bình đẳng.

Trong điều kiện nước ta hiện nay, để hỗ trợ DN nâng cao năng lực cạnh tranh tùy thuộc vào 3 nhân tố kinh tế vĩ mô ổn định; môi trường pháp lý tốt và nền hành chính mang tính phục vụ.

Đây chính là ba nhân tố hỗ trợ lớn nhất cho DN phát triển và hội nhập tốt, chứ không phải các chính sách ưu đãi nào khác của Nhà nước.

TS. Trần Du Lịch