Xung quanh câu chuyện tiêu thụ nông sản

Nhằm cung cấp thông tin về vấn đề sản xuất và tiêu thụ nông sản, đồng thời tiếp thu, giải đáp ý kiến của người dân về vấn đề này, ngày 27/4, Cổng Thông tin Điện tử Chính phủ tổ chức Tọa đàm với chủ đề “Tiêu thụ nông sản: Liên kết từ sản xuất đến thị trường”.

Khách mời trong buổi Tọa đàm, gồm:

- Ông Trần Tuấn Anh, Thứ trưởng Bộ Công Thương;

Ông Nguyễn Trọng Thừa, Cục trưởng Cục Chế biến Nông lâm thủy sản và Nghề muối, đại diện Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn;

- Ông Nguyễn Hữu Dũng, Phó Chủ tịch Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu thủy sản Việt Nam.

Các khách mời trong buổi Tọa đàm.

Dưới đây là nội dung Tọa đàm:

Thưa ông Tuấn Anh, xuất khẩu (XK) nông, lâm, thủy sản quý I vừa qua đã giảm tới hơn 13% về giá trị so với cùng kỳ năm ngoái. Dưới góc độ quản lý về công tác thị trường, xin ông lý giải về hiện trạng này?

Ông Trần Tuấn Anh: Chúng ta đã qua hết quý I và 4 tháng, đánh giá chung thị trường đều có sự sụt giảm, trong đó XK nông lâm thủy sản sụt giảm lớn. Nhưng sự sụt giảm hơn 10% có nhiều lý do khác nhau.

Thứ nhất năm 2015, biến động trên thị trường thế giới tương đối bất ngờ, cân đối cung cầu trên thị trường thế giới có thay đổi nhiều so với cùng kỳ. Cung thị trường thế giới tăng một số sản phẩm như gạo và thủy sản, cao su… Bên cạnh đó, giá liên tục bị giảm, thậm chí giảm sâu như cà phê, thủy sản, một số mặt hàng khác có giảm nhưng nhẹ nhơn.

Quý I, bên cạnh cân đối cung cầu, các nước XK khác đều gia tăng sản lượng XK của họ như Ấn Độ, Thái Lan, Myanmar, Campuchia.

Một số mặt hàng khác mặc dù sản lượng không thay đổi nhưng cầu tương đối yếu. Do suy thoái kinh tế, dẫn tới điều chỉnh nguyên liệu đầu vào dẫn tới cầu yếu. Đối với một số sản phẩm có thế mạnh của chúng ta nhưng các nước khác tăng cường XK nên thị phần bị ảnh hưởng.

Còn một số vấn đề khác nhưng mang tính dài hạn cố hữu của nền sản xuất trong nước và mang tính chiến lược như trình độ sản xuất. Ví dụ trình độ công nghệ trong chế biến nông sản mặc dù đã cải thiện trong thời gian gần đây nhưng còn khoảng cách.

Trong tổ chức sản xuất còn tồn tại việc dựa trên quy mô hộ cá thể dẫn tới quy mô sản xuất, ứng dụng khoa học công nghệ và năng suất lao động và chất lượng sản phẩm. Đây là những yếu tố quan trọng hình thành chuỗi giá trị của chúng ta.

Năng lực của doanh nghiệp kể cả chế biến, XK thủy sản, cao su, gạo có cải thiện nhưng năng lực về tài chính và thị trường còn yếu. Đây là những nguyên nhân gây nên sự sụt giảm XK trong bối cảnh toàn cầu hóa đang diễn ra nhanh và mạnh. Tạo ra áp lực lớn cả thị trường quốc tế và cả nội địa.

Vậy còn dưới góc độ quản lý về sản xuất, ông có bổ sung ý kiến gì về việc sụt giảm giá trị XK nông sản như vậy, xin hỏi ông Nguyễn Trọng  Thừa?

Ông Nguyễn Trọng Thừa: Trong quý I, kim ngạch XNK nông, lâm, thủy sản giảm 13,2% so với cùng kỳ năm trước. Đây  là con số trung bình. Một số mặt hàng chủ lực giảm sâu như gạo giảm 28,1%, cà phê trên 40% và thủy sản trên 20%... Tôi đồng tình với đánh giá chung của đồng chí Tuấn Anh.

Vừa qua, Bộ NN&PTNT đã kiểm tra rà soát lại địa phương khu vực sản xuất, làm việc với các hiệp hội ngành hàng, đặc biệt là các DN có kim ngạch XK lớn.

Nguyên nhân chính vừa nêu nhưng phải nói cung chúng ta hiện nay cả thế giới cung lớn hơn cầu nhiều. Các nước có xu thế muốn tự cung cấp, phấn đấu tăng sản xuất nội địa, giảm nhập khẩu. Tỷ giá ngoại tệ làm giảm dẫn dến khó khăn chung.

Sản xuất trong nước lượng cung thị trường khó nhưng nguồn cung liên tục tăng. Có mặt hàng sản lượng tăng trên 40%, diện tích và năng suất đều tăng. Tuy nhiên,  sản lượng tăng nhưng chất lượng không tăng. Chúng tôi cũng cảnh báo là nếu DN không tập trung vào tăng cường an toàn chất lượng thì còn khó khăn trong XK.

Về vấn đề tạo điều kiện cho DN XK, mở thị trường, chúng tôi đã có những thông tin về cân đối cung cầu hàng tháng. Cùng với đó là thông tin dự báo khó khăn với DN, nhà sản xuất, nhà XK để bà con tự điều chỉnh. Hy vọng với sự chỉ đạo sát sao và quyết tâm cao, mục tiêu đạt kim ngạch năm nay là  32 tỷ USD có thể đạt dược.

Ngành hàng thủy sản từng chiếm đến 25% giá trị XK của nhóm hàng nông lâm thủy sản nói chung nhưng trong quý I này cũng đã giảm tới hơn 20% so với cùng kỳ 2014.  Xin ông lý giải cụ thể lý do sụt giảm của thủy sản có gì khác biệt với các nguyên nhân trên không, thưa ông Nguyễn Hữu Dũng?

Ông Nguyễn Hữu Dũng: Có một lý do nữa, năm 2014, mình thắng lớn quá, các nước nhập khẩu nhiều, lượng hàng tồn lại quý I nhiều hơn do đó nhu cầu nhập giảm đi. Chúng ta cần bình bĩnh. Chuyện thị trường, lên xuống là chuyện cần được nhìn dài hạn. Có những biện pháp ngắn hạn nhưng không cần quá hối hả. Năm nay thị trường khó khăn. Ví dụ thủy sản chỉ giảm thực tế có 14,7%, lý do trực tiếp là do 3 thị trường lớn nhất là Mỹ, EU và Nhật đều giảm (EU giảm 17%, Nhật giảm 17% và Mỹ giảm 36,8%). Thị trường lớn nhất lại giảm nhiều nhất. Các mặt hàng tôm, cá tra, cá ngừ đều giảm. Tôm giảm 38,1%, cá tra  giảm 12,7%, cá ngừ giảm 9%. Như vậy 3 mặt hàng chính đều giảm thì tổng thể giảm.

Trong giải pháp điều hành cả dài hạn và ngắn hạn hình như ta chưa đạt đến sự phối hợp chặt chẽ. Công tác thông tin cũng chưa nhịp nhàng, nhiều khi chính thông tin quá vội vã nên gây tác dụng ngược. Ví dụ chất lượng an toàn vệ sinh và lượng trả về năm nay cũng chỉ như những năm trước nhưng nếu cứ nhấn mạnh yếu tố này thì sẽ thấy tình trạng tồi tệ hơn thực tế.

Nhưng tôi nhấn mạnh là đã có sự tách nhóm giữa Bộ NN&PTNT, Bộ Công Thương và DN. Bộ NN&PTNT chỉ tập trung vào sản lượng xuất khẩu; Bộ Công Thương chỉ chú ý kim ngạch, còn DN chỉ tính lợi nhuận. Do đó 3 nhóm thông tin này cần có sự phối hợp thì trong chỉ đạo mới tránh được tình trạng gây khó khăn cho nhau dẫn đến kìm hãm nhau phát triển.

Liên quan đến vấn đề tiêu thụ nông sản, PV Báo Người Lao Động có câu hỏi về vai trò của Bộ NN&PTNT và Bộ Công Thương trong việc thúc đẩy thực hiện Quyết định 80/2002/QĐ-TTg về liên kết 4 nhà: “Quyết định này đã được ra đời 13 năm, nhưng mối liên kết này vẫn hết sức lỏng lẻo; dường như nông dân vẫn phải tự bơi trong cái điệp khúc được mùa mất giá. Vai trò hoạch định chính sách, quy hoạch của Bộ NN ở đâu khi để nông dân cứ trồng theo phong trào để rồi ngậm quả đắng khi bị dội chợ, ép giá. Về vai trò của Bộ Công Thương, xúc tiến thương mại (XTMT) không chỉ là mang hàng ra hội chợ để bán. Vậy làm thế nào thu hút DN lớn bước vào sân chơi này để giảm rủi ro cho nông dân trong tiêu thụ nông sản?”

Ông Trần Tuấn Anh: Quyết định 80 là quyết định có ý nghĩa trong tổ chức lại sản xuất nông nghiệp, tao điều kiện hội nhập quốc tế. Liên kết 4 nhà chỉ là nội dung cụ thể trong Quyết định 80 mà chúng ta vẫn nói đến. Nhưng vì đặc thù của ngành Nông nghiệp Việt Nam hiện nay nên phải nhấn mạnh liên kết 4 nhà.

Bộ Công Thương có trách nhiệm trong thực hiện Quyết định 80 và nhiều quyết định, văn bản chỉ đạo khác của Chính phủ, trong tái cơ cấu nông nghiệp, trong phát triển thị trường. Ở đây, XTMT là chương trình XTMT quốc gia do Bộ Công Thương làm đầu mối chủ trì đã được triển khai nhiều năm, được đầu tư kinh phí của Nhà nước, với sự phối hợp chặt chẽ của ngành đã đảm bảo được yêu cầu về quy mô và năng lực.

Thực tế, các chương trình XTMT quốc gia thông qua những tiêu chí, nội dung cụ thể của các sản phẩm đề xây dựng đề án. Chúng ta hướng tới phát triển bền vững của thị trường và nhóm sản phẩm, tiếp cận thị trường bền vững, bao gồm cả nghiên cứu cơ bản về thị trường, xây dựng chính sách quốc gia cả sản xuất và thương mại.

Công tác XTMT nhấn mạnh đảm bảo vai trò của các bộ, ngành và các thành tố quan trọng khác như DN, hiệp hội, Bộ NN&PTNT và các bộ, ngành khác.

Tuy nhiên, tồn tại của chương trình XTMT quốc gia là còn chậm đổi mới. Sự phát triển của thị trường và công nghệ cũng như diễn biến kinh tế thế giới thì chương trình XTMT cần tiếp tục bổ sung. Cơ chế chính sách XTMT cần tiếp tục nghiên cứu.

Với mô hình sản xuất trong nông nghiệp của chúng ta hiện nay, hộ cá thể  không có điều kiện tổ chức liên kết 4 nhà vì đây chỉ là một biện pháp để thực hiện liên kết chuỗi giá trị.

Về cơ chế chính sách để tổ chức thực hiện cũng không toàn diện. Vì vậy, muốn làm được phải đối mới không chỉ mô hình mà cả trong ý thức thực hiện của người nông dân và các phần kinh tế khác. Công tác tuyên truyên phải đẩy mạnh để thay đổi nhận thức. Đã đến lúc bài toán kinh tế thị trường nông nghiệp là bài toán chung của cả hệ thống.

Ông Nguyễn Trọng Thừa: Tôi thấy rằng Quyết định này đạt được những kết quả khả quan và tốt. Liên kết 4 nhà như 1 dàn nhạc giữa nhà nông - Nhà nước - doanh nghiệp và các nhà khoa học…

Nhằm tạo ra chính sách và xây dựng quy hoạch cần thiết, Quyết định quy hoạch các ngành hàng Nông nghiệp đến năm 2020 tầm nhìn 2030. Quy hoạch này được đánh giá bài bản, từng vùng, từng sản phẩm, thực trạng và nhu cầu thế giới từ đó đưa ra bài toán về diện tích và giải pháp. Như vậy đã làm bài bản và vừa qua phát huy tốt.

Việt Nam từng là nước thiếu lương thực, nay trở thành cường quốc về xuất khẩu nông sản, như vậy điều quan trọng đầu tiên là do chúng ta có chính sách tốt. Ngoài hoạch định chính sách và quy hoạch tốt thì triển khai như thế nào lại là vấn đề. Nông dân thấy lợi nhuận trước mắt không đạt là chặt bỏ cây (theo quy hoạch) để chuyển đổi cây trồng khác… Đây là bài học đắt giá không chỉ riêng cho nông dân. Thực hiện đề án tái cơ cấu cần đặc biệt quan tâm tới quy hoạch và chính sách. Hy vọng được các cấp, các ngành và nông dân hưởng ứng thì mới có thể thành công được.

Thưa ông Nguyễn Hữu Dũng, là đại diện cho các doanh nghiệp sản xuất và kinh doanh nông sản, ông đánh giá thế nào về hiệu quả những chính sách thúc đẩy tiêu thụ nông sản hiện nay? Các ông có gặp vướng mắc gì trong quá trình tiếp cận và vận dụng những chính sách này không?

Ông Nguyễn Hữu Dũng: Ý kiến của ông Tuấn Anh và ông Thừa rất đúng. Từ phía DN, tôi thấy chúng ta vừa đủng đỉnh vừa hấp tấp. Tôi không nghĩ Quyết định 80 (từ 2002) sau 12 năm chưa có gì thay nó cả, đủng đỉnh quá. Mô hình sản xuất đã thay đổi mà chính sách chưa thay đổi hoặc thay đổi chậm.

Ví dụ về mặt hàng cá tra, năm  2002, sau vụ kiện của Mỹ, XK cá tra gặp khó. Tuy nhiên, 2014 XK cá tra vào Mỹ đã đạt gần 1,8 tỷ USD. Vì vậy, tôi nghĩ sức cản từ bên ngoài dù vụ kiện gây khó khăn là lớn nhưng làm chúng ta cứng cáp hơn.

Thứ hai, ý kiến ông Tuấn Anh rất đúng. Năm  2002, Việt Nam mới có 5% sản lượng cá tra do DN chế biến nuôi, giờ có tới 70%.  Mô hình sản xuất đã thay đổi trong chuỗi giá trị. Vướng mắc lớn nhất là vốn, chu kỳ sản xuất trước DN chỉ mua cá cho dân, nuôi và XK trong vòng 4 tháng. Giờ nuôi dài lên 12, 14 tháng thì vốn cần nhiều hơn. Thiếu tiền, DN lấy vốn vay ngắn hạn làm dài hạn nên nhiều DN đổ vỡ.

Phân công trong bộ máy, tôi nghĩ  Bộ Công Thương không phải người đi bán nông sản. Việc quản lý chuỗi sản xuất tôi nghĩ vẫn phải do Bộ NN&PTNT làm, dù có một Cục lo việc này nhưng lực lượng quá mỏng. Nói chung sản xuất và bán hàng phải đặt về trách nhiệm cho một Bộ NN&PTNT.

Thứ ba là về sự phối hợp. Thực tế ta nói tới “phối hợp” nhưng đây cũng là khâu làm yếu nhất.

ĐBSCL có gạo, cá, trái cây, tiềm năng còn lớn nhưng trong phối hợp nếu không có một chính sách đàng hoàng, giải quyết được ách tắc địa phương thì vẫn là chuyện “vẽ cứ vẽ” thôi. Khâu phối hợp vẫn rất kém.

Ông Trần Tuấn Anh: Về tổ chức sản xuất, gắn kết với thị trường là trách nhiệm chung của Chính phủ. Bộ Công Thương là khâu tổ chức sản xuất và tiêu thụ cho người nông dân.

Hiểu nôm na là Bộ Công Thương  phải có trách nhiệm xây dựng chính sách phát triển thị trường, và có biện pháp cụ thể phát triển củng cố thị trường. Nhưng Bộ Công Thương không làm một mình được cần sự phối hợp với Bộ NN&PTNT, dựa trên quy hoạch chung. Tuy nhiên, sự rạch ròi quá, thiếu sự tổng thể nên dẫn đến đứt đoạn thông tin, đứt đoạn giữa bộ ngành quản lý Nhà nước với địa phương, theo quy hoạch, kiểm tra quy hoạch, tổ chức liên kết 4 nhà, đứt đoạn giữa chính quyền với DN và người dân.

Quy hoạch tôi đồng tình, có nhưng hiệu quả còn phải bàn. Đây là vấn đề không dễ trong bối cảnh kinh tế thị trương, toàn cầu hóa, không thể dự báo chính xác thị trường. Có thể dự báo năm sau có những biến động nhưng có thể lại diễn biến khác, khó lường.

Định hướng trong công tác sản xuất đều phải dựa trên quy hoạch xây dựng ra. Quy hoạch chúng ta không thể bằng biện pháp hành chính để ép quy hoạch, quan trọng là từ quy hoạch phải bằng nghiên cứu chính sách để tạo thuận lợi cho người dân và DN. Quan trọng là người dân và DN phải gắn kết với nhau để định hướng quy hoạch.

Ví dụ về XK dưa hấu. Đây là mặt hàng thời vụ, dễ tính nhưng thị trường tập trung trước mắt ở khu vực biên giới. Với tính chất canh tác chỉ tập trung một số địa phương Nam Trung Bộ, thị trường tương đối ổn định nhưng từ nghiên cứu thị trường, có định hướng nhưng cần khâu tổ chức cho người dân, định hướng cụ thể. Tuy nhiên DN chế biến, XK liên kết thế nào với dân thì chưa có, chủ yếu là thương lái thu mua. Số lượng thương lái của hai bên cũng chưa nhiều.

Mùa dưa hấu chỉ rộ lên khoảng 3 tháng nên phải có hướng dẫn, hỗ trợ bà con về giống, khâu kỹ thuật, đưa DN vào để hợp đồng liên kết, bao tiêu sản phẩm cho bà con, thống nhất hỗ trợ cho DN khi vào làm hợp đồng cho bà con.

Trong quá trình điều hành vừa qua, dù Bộ Công Thương không đi bán từng sản phẩm cụ thể nhưng có trách nhiệm trong tiêu thụ sản phẩm. Bộ Công Thương đã phối hợp với Bộ NN&PTNT tổ chức rút kinh nghiệm từ thực tế với mặt hàng nông sản dưa hấu, trái cây và một số mặt hàng khác cần có sự phối hợp hai bộ, với hiệp hội, ngành hàng để có cải tiến.

Ở tầm lớn hơn, quy hoạch  không chỉ nằm phạm vi quốc gia mà còn toàn cầu, ví dụ cao su, cà phê, gạo… Việt Nam trở thành quốc gia hàng đầu trong XK nhưng diễn biến của thị trường thế giới còn phụ thuộc nhiều quốc gia khác có tiềm lực về chất lượng sản phẩm, công nghệ sản xuất… nên phải tính toán quy hoạch  này ở tầm cung cầu thế giới, cần phối hợp với các quốc gia khác để điều tiết, chấp nhận cuộc chơi chung chứ không thể một mình một chợ.

Ông Nguyễn Trọng Thừa: Quy hoạch về lý thuyết rất tốt nhưng việc triển khai còn phụ thuộc vào nhiều yếu tố. Quy hoạch làm bài bản, đánh giá thực trạng, đưa ra mục tiêu, xây dựng kịch bản, định hình về diện tích quy mô sản lượng, đưa ra bài toán thị trường với nhiều giải pháp hay. Nhưng thực tế, nhiều câu hỏi đặt ra là quy hoạch thế nào và giải pháp thế nào.

Nếu quy hoạch tốt mà không thực hiện tốt, ví dụ với cây mắc ca, rõ ràng chúng ta đang trồng thử nghiệm và đang làm quy hoạch nhưng người dân địa phương đã trồng rồi. Bộ NN&PTNT dự kiến chỉ 10.000 héc ta và con số thực tế đã lên tới vài nghìn héc ta rồi. Như vậy, quy hoạch hoạch định ra nếu làm tốt được sẽ đạt được thành quả được mùa được giá.

Cũng về câu chuyện thời sự về vấn đề tiêu thụ nông sản vừa qua, xin được trích đăng ý kiến của một chuyên gia truyền thông đăng tải trên Face book  cá nhân của mình: “Truyền thông xã hội khá là dễ dàng khơi gợi sự thương cảm của công chúng, kích động sự phẫn nộ, nếu cần. Chỉ cần thông qua vài người có ảnh hưởng và dẫn dắt dư luận, vài người có danh phận là có thể tạo ra một làn sóng ủng hộ hoặc phản đối. Nhưng, những vấn đề mà họ ủng hộ hay phản đối thành trào lưu rất hiếm khi là một đề tài nghiên cứu khoa học, một chính sách xã hội, một dự án từ thiện xã hội của DN”.

Quan điểm của các ông về vấn đề thông tin sản xuất và tiêu thụ nông sản đến với nông dân và DN hiện nay như thế nào? 

Ông Trần Tuấn Anh: Thời gian qua, ách tắc trong thông quan và XK nông sản sang Trung Quốc như dưa hấu và thanh long, hành tím đã tạo ra sự quan tâm lớn của xã hội. Thực tế, công tác phát triển thị trường phục vụ tiêu thụ sản phẩm hàng hóa, nông sản, sản phẩm của nông dân được Nhà nước quan tâm và tổ chức thực hiện đồng bộ, quyết liệt.

Nhưng có lẽ cần xem lại công tác thông tin để xã hội hiểu hơn nữa về nhiệm vụ, yêu cầu. Đây không phải là bao biện. Từ chỗ hiểu đúng, hiểu được những yếu tố kinh tế thị trường thì mới có đồng thuận cao hơn và chia sẻ cách thức tổ chức.

Cần xác định trách nhiệm chung của toàn xã hội. Việt Nam đã hội nhập rất sâu rộng với thế giới và có 14 Hiệp định thương mại tự do (FTA) đã và đang đàm phán ký kết. Cơ hội chưa bao giờ lớn như hiện nay với nông sản. DN và nông dân chưa bao giờ có điều kiện tiếp cận như vậy. Hội nhập có cả cơ hội và thách thức. Nhưng có nghịch lý rằng, rất nhiều lần tại diễn đàn thấy rằng các DN hầu như không biết gì về FTA, không được chuẩn bị, không được các cơ quan Nhà nước cẩm tay chỉ việc. Cũng cần nhìn nhận lại vai trò và sự chủ động của DN trong câu chuyện này.

Ông Nguyễn Trọng Thừa: Thông tin tạo sức mạnh, ổn định. Nhưng khi có thông tin rồi thì xử lý thế nào? Ví dụ như phía bạn nhập 1 ngày bao nhiêu xe, sau đó ta phải chỉ đạo nông dân, thương lái và lái xe thế nào. Nếu không, câu chuyện dồn ứ là chắc chắn. Như vậy, có thông tin nhưng chậm hoặc sai là điều hết sức quan trọng. Có thông tin tốt nhưng xử lý sai cũng không được. Chúng tôi thường xuyên cập nhật địa bàn XK. Khi thấy thông tin XK do Bộ Công Thương cung cấp thì thông tin này được tuyên truyền tới các địa phương.

Ông Trần Tuấn Anh: Để tuyên truyền về hội nhập, Bộ Công Thương đã cập nhật hoàn chỉnh bổ sung thông tin. Theo chương trình, Bộ Công Thương xác định DN là một trong những đối tượng quan trọng trong tuyên truyền thông tin, truyền thông.

Bộ Công Thương cũng phân định thực hiện cùng các bộ, ngành thống nhất về kế hoạch chương trình thông tin truyền thông lớn về đạo tạo,cung cấp cho báo chí thông qua hội thảo, hội nghị… được tổ chức thường xuyên liên tục trên toàn quốc ở khu vực khác nhau.

Tôi tin chương trình này với sự  phối hợp chung của bộ, ngành, địa phương sẽ khắc phục được tồn tại thời gian qua, trong nhận thức của cộng đồng DN, người dân trước hội nhập.

Nhóm PV