Giấy phép con “đè” doanh nghiệp không lớn nổi

TS Nguyễn Đình Cung

TS Nguyễn Đình Cung, Viện trưởng Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương chỉ ra điều này nói về hệ lụy của hệ thống các điều kiện mà doanh nghiệp phải vượt qua để sản xuất, kinh doanh. Mới đây, Bộ Kế hoạch và Đầu tư đã công bố để lấy ý kiến góp ý về dự thảo danh mục các điều kiện này.

“Chúng ta đang làm ngược”

Không giấu sự bức xúc về nhiều điều kiện kinh doanh hiện hành, mà theo ông là nên loại bỏ 2/3, Viện trưởng kể tại một hội thảo mới đây, các doanh nghiệp đã tha thiết đề nghị cần thay đổi các điều kiện xuất khẩu gạo. Theo quy định, để được xuất khẩu gạo, doanh nghiệp phải sở hữu ít nhất 1 kho chuyên dùng với sức chứa tối thiểu 5.000 tấn thóc và ít nhất 1 cơ sở xay, xát thóc, gạo với công suất tối thiểu 10 tấn thóc/giờ.

Các điều kiện nói trên - với yêu cầu rất lớn về vốn đầu tư - gần như chặn đứng cơ hội tham gia thị trường của những doanh nghiệp nhỏ. Trong khi, thị trường có những phân khúc vô cùng đa dạng, nhiều phân khúc không yêu cầu nguồn cung lớn đến thế.

Ông Cung lấy ví dụ về một doanh nghiệp đang làm ăn rất hiệu quả nhưng không cần kho chứa, bởi sản xuất gạo đến đâu, họ chuyển ra siêu thị đến đó hoặc chuyển thẳng ra cảng, lên container. Trên thực tế, có những doanh nghiệp đã tìm cách để bán gạo ra nước ngoài nhưng không với danh nghĩa xuất khẩu, bởi họ không đủ điều kiện theo ý muốn của nhà quản lý.

“Tại sao cứ nhất thiết phải có kho chứa lớn đến thế khi việc kinh doanh không đòi hỏi? Họ còn lo cho chất lượng hạt gạo, lo việc thất thoát hơn nhiều những người quản lý, bởi việc đó gắn liền với túi tiền của họ”, ông Cung - cũng là Tổ phó thường trực tổ công tác liên ngành rà soát "giấy phép con" do Bộ Kế hoạch và Đầu tư thành lập- bức xúc.

Việc đặt ra rào cản quá cao gây ra nhiều hệ lụy khác. Các doanh nghiệp lớn – nhất là các doanh nghiệp có được hợp đồng xuất khẩu tập trung - vì ít đối thủ cạnh tranh nên không quan tâm lo thị trường, làm thương hiệu. Kết quả là hạt gạo Việt Nam chỉ bán được ở những phân khúc chất lượng không cao, thậm chí giá gạo xuất khẩu còn thấp hơn giá gạo trong nước. Mặt khác, doanh nghiệp cũng không quan tâm đến việc đầu tư trở lại cho nông dân, bởi gạo chất lượng nào họ cũng mua.

TS Nguyễn Đình Cung cho rằng đây là một ví dụ điển hình của việc cơ quan quản lý áp đặt quá mức về phương thức kinh doanh.

“Theo nguyên tắc, phải có thị trường trước đã, từ quy mô thị trường mới tính toán quy mô đầu tư. Chúng ta đang yêu cầu ngược lại. Không thể bỗng dưng bán được hàng nghìn hàng vạn tấn gạo bởi niềm tin và thói quen của người tiêu dùng không dễ thay đổi. Ai dám chắc sẽ bán được một lượng hàng lớn đến thế, đầu tư kho bãi, cơ sở xay xát rồi không bán được hàng thì sao?”

“Nói cách khác, chúng ta đang đặt doanh nghiệp trước một lựa chọn nghiệt ngã và phi lý: Hoặc ngay lập tức trở thành người khổng lồ hoặc không tồn tại. Doanh nghiệp không được phép lớn dần. Trong khi, việc kinh doanh phải tích tiểu thành đại, góp gió thành bão, phải bắt đầu từ con số 0 rồi tiến đến bán vài tạ, vài tấn, rồi hàng nghìn, hàng vạn tấn. Chúng ta sẽ vĩnh viễn không bao giờ có được những doanh nghiệp lớn, năng động, sáng tạo, có sức cạnh tranh nếu còn giữ cách tư duy như vậy, dù có xuất khẩu nhiều gạo nhất nhì thế giới”.

“Nên loại bỏ 2/3 số điều kiện kinh doanh”

Đáng tiếc là theo nhận xét của ông Cung, những điều kiện cản trở kinh doanh như trên còn quá nhiều. Và  trong số các điều kiện kinh doanh mà Bộ Kế hoạch và Đầu tư công bố trong gần 800 trang giấy, nên loại bỏ 2/3.

Phải nhìn nhận rằng việc đặt ra điều kiện kinh doanh chính là hạn chế quyền tự do kinh doanh của người dân. Hiến pháp khẳng định, chỉ được hạn chế quyền con người, quyền công dân trong trường hợp cần thiết vì lý do quốc phòng, an ninh quốc gia, trật tự, an toàn xã hội, đạo đức xã hội, sức khỏe của cộng đồng.

Áp vào chuẩn trên của Hiến pháp, có thể thấy những quy định mang tính áp đặt phương thức kinh doanh sẽ bị loại bỏ trong quá trình rà soát lần này. Cơ quan quản lý chỉ nên đặt ra các tiêu chuẩn, chuẩn mực nhằm hướng tới các mục tiêu nói trên, chẳng hạn trong lĩnh vực xuất khẩu gạo là bảo đảm an toàn vệ sinh thực phẩm vì liên quan đến sức khỏe cộng đồng.

Điều khiến doanh nghiệp băn khoăn là các điều kiện kinh doanh hiện hành sẽ được xử lý như thế nào? Làm thế nào để bảo đảm hiệu lực pháp lý và thực tế của kết quả xử lý? Và cơ chế nào để ngăn ngừa những “giấy phép con” vô lý “mọc” trở lại?

Trả lời câu hỏi này, TS Nguyễn Đình Cung cho biết, các điều kiện kinh doanh được quy định tại các thông tư sẽ đương nhiên mất hiệu lực. Các bộ ngành sẽ phải thay đổi hoàn toàn tư duy quản lý khi xây dựng các thông tư.

Tương tự, nhiều điều kiện kinh doanh – kể cả được quy định tại luật, nghị định - cũng sẽ đương nhiên mất hiệu lực nếu Luật Đầu tư không xác định đó là ngành nghề kinh doanh có điều kiện. Chẳng hạn như các điều kiện xuất khẩu cá tra phi lê đông lạnh đang gây tranh cãi, vì theo Luật Đầu tư, xuất khẩu cá tra không phải là một ngành nghề riêng kinh doanh có điều kiện.

Các điều kiện kinh doanh đang được quy định tại luật, pháp lệnh, nghị định sẽ được rà soát kỹ càng để loại bỏ, sửa đổi những điều kiện không cần thiết, không hợp lý, không rõ ràng, cụ thể. Ông Nguyễn Đình Cung dự đoán đây sẽ là một việc hết sức khó khăn và chông gai bởi sẽ “đụng chạm” đến các bộ ngành. Bộ Kế hoạch và Đầu tư đang tính toán cụ thể cách thức bãi bỏ, sửa đổi, chẳng hạn có thể kiến nghị Chính phủ ban hành các Nghị định về điều kiện kinh doanh cho từng ngành, đồng thời công bố trên Cổng Thông tin đăng ký doanh nghiệp quốc gia. Chỉ khi được công bố tại đây, điều kiện kinh doanh mới có hiệu lực thi hành.

Sau đó, Bộ Kế hoạch và Đầu tư dự kiến xây dựng, trình Chính phủ một bộ tiêu chuẩn về điều kiện kinh doanh, các điều kiện kinh doanh mới ban hành sẽ phải đáp ứng tiêu chuẩn này. Cuối cùng, sẽ kiến nghị thành lập một cơ quan chuyên trách đủ mạnh để kiểm soát các điều kiện kinh doanh. Thực tế nhiều nước đã thiết lập những cơ quan như vậy và hoạt động rất hiệu quả, chẳng hạn Cơ quan Năng suất Malaysia (Malaysia Productivity Corporation).

"Chỉ khi kiểm soát được các điều kiện kinh doanh, doanh nghiệp mới có cơ hội phát huy mạnh mẽ tính sáng tạo, nền kinh tế mới có thể bứt phá", ông Nguyễn Đình Cung nói.

Hà Chính