Trách nhiệm nặng nề từ gần 6.000 di tích ở Hà Nội

Di tích đình Thượng Diên Yết (xã Hồng Thái, huyện Phú Xuyên, thành phố Hà Nội)

Việc phá bỏ đình Lương Xá, xã Liên Bạt (huyện Ứng Hòa) 300 năm tuổi và thay bằng công trình bê tông lại một lần nữa được nhiều nhà quản lý văn hóa, nhà khoa học nhắc đến tại hội thảo như một ví dụ điển hình thể hiện sự yếu kém trong công tác quản lý, bảo tồn di tích của các cơ quan liên quan.

Theo Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội Tô Văn Động, toàn thành phố có 220 di tích xuống cấp nghiêm trọng, 507 di tích xuống cấp nặng, 901 di tích xuống cấp trung bình, đặc biệt có tới 166 di tích bị vi phạm. Những con số này cho thấy “gánh nặng” của Hà Nội trong việc bảo tồn, phát huy giá trị di tích. Để giải quyết thực trạng này, thời gian không chỉ 10 – 20 năm mà sẽ là rất lâu, thậm chí không có điểm dừng. 

Thực tế, các di tích lịch sử văn hóa phần lớn nằm trong không gian của cộng đồng làng xã đang bị đô thị hóa nhanh. Trong quá khứ, đa phần các di tích do cộng đồng làng xã đóng góp xây dựng và những di tích này trở thành một bộ phận gắn bó với đời sống văn hóa tinh thần của cộng đồng làng xã. Vì vậy, vai trò tham gia của cộng đồng vào hoạt động quản lý có ý nghĩa quan trọng trong việc tạo ra hiệu quả lâu dài trong bảo tồn, phát huy giá trị di tích. 

TS. Nguyễn Văn Sơn, Chủ tịch Hội Sử học Hà Nội cho rằng, cần xây dựng những mô hình về sự tham gia của cộng đồng đối với hoạt động bảo tồn, phát huy giá trị di sản theo từng loại hình di tích và theo đặc điểm riêng của từng khu vực. Như thế sẽ vừa đảm bảo lợi ích của cộng đồng địa phương, vừa đảm bảo lợi ích của Nhà nước. Mục đích cuối cùng là di sản được bảo tồn, phát huy giá trị lâu dài.

GS.TS Trương Quốc Bình, Ủy viên Hội đồng Di sản Văn hóa quốc gia bổ sung thêm giải pháp tăng cường sự giao lưu giữa các cơ quan quản lý di sản với cơ quan nhà nước, các tổ chức xã hội để đưa các hoạt động bảo vệ, phát huy giá trị di sản văn hóa đến các tầng lớp nhân dân. 

Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng, di sản văn hóa cũng như những báu vật, nếu chỉ được cất giữ một cách cẩn thận trong tủ kính, bảo tàng hoặc lưu giữ trong tâm thức người dân là chưa đủ. Nó phải hòa vào đời sống hiện tại của con người, phát huy giá trị trong mọi lĩnh vực của đời sống cộng đồng, như vậy việc bảo tồn mới tròn nghĩa. Có nghĩa, việc phát huy giá trị di sản thực chất là một khía cạnh không thể tách rời của bảo tồn. Nếu công tác phát huy giá trị không được làm tốt, di sản sẽ rơi vào tình trạng “vắng như chùa bà Đanh”.

Hiện nay, việc phát huy giá trị di sản đang tập trung vào thu hút khách đến tham quan, tìm hiểu giá trị, tổ chức các hoạt động văn hóa, quảng bá trên các phương tiện thông tin đại chúng… Nhưng có lẽ khi địa phương tổ chức các hoạt động văn hóa tại di sản, ví như lễ hội truyền thống, di sản đó thực sự trở nên sống động, nhận được sự quan tâm nhiều hơn của khách thập phương. 

GS.TSKH Lưu Trần Tiêu, Chủ tịch Hội đồng Di sản Văn hóa quốc gia, Chủ tịch Hội Di sản văn hóa Việt Nam, ở nước ta, sự “xung đột” giữa bảo tồn và phát triển không phải hiếm gặp, nhưng Hà Nội đã có những giải pháp vừa giữ gìn, vừa phát huy được giá trị di tích dưới các hình thức bảo tồn phù hợp, giải quyết hài hòa giữa bảo tồn và phát triển kinh tế - xã hội trong điều kiện của không gian đô thị.

GS Lưu Trần Tiêu kể đến một số ví dụ như tại Khu khảo cổ 18 Hoàng Diệu, chúng ta vừa bảo tồn được tại chỗ các hố khai quật và các tài liệu hiện vật khai quật được để giới thiệu với công chúng như là một “bảo tàng ngoài trời” – “một công viên lịch sử - văn hóa” để phục vụ công tác nghiên cứu và thu hút khách tham quan du lịch, lại xây dựng được Nhà Quốc hội trong Khu Trung tâm chính trị Ba Đình lịch sử. Hay khu di tích Đàn Xã Tắc, sau khi hiện vật được đưa về bảo tàng trưng bày, phủ lớp vải địa kỹ thuật lên toàn bộ mặt bằng hố khai quật đã được triển khai làm đường giao thông…

Theo TS. Nguyễn Thế Hùng, Cục trưởng Cục Di sản Văn hóa, di tích chính là không gian trình diễn của các nghi thức, lễ hội truyền thống. Do đó, bảo tồn di tích không chỉ là bảo tồn công trình xây dựng mà cần tạo nên không gian kết hợp hài hòa giữa những thành phần kiến trúc cổ, của ánh sáng, âm nhạc, vũ điệu truyền thống… tạo nên sức sống cho di tích. 

Hà Nội không chỉ phong phú về các di tích mà còn là địa danh của nhiều di sản văn hóa phi vật thể. Tổ chức trình diễn di sản Văn hóa phi vật thể tại các di tích là định hướng phát triển đảm bảo lợi ích nhiều mặt như bảo tồn được các giá trị văn hóa, lợi ích của cộng đồng khi tham gia, tăng sức hấp dẫn của di tích và cũng tăng nguồn thu cho di tích.